অসমৰ আপুৰুগীয়া উদ্ভিদৰ প্ৰজতি

অসমৰ অৰণ্যসমূহক মূলত: সাতটা শ্ৰেণীত ভগোৱা হয়-১) ক্ৰান্তীয় সেমেকা চিৰসেউজ অৰণ্য ২) ক্ৰান্তীয় অৰ্ধচিৰসেউজ অৰণ্য ৩) ক্ৰান্তীয় আৰ্দ্ৰ পৰ্ণপাতী অৰণ্য ৪) উপক্ৰান্তীয় বিস্তৃত পাতৰ পাহাৰীয়া অৰণ্য ৫) উপক্ৰান্তীয় সৰল গছৰ অৰণ্য ৬) উপকূলীয় আৰু জলাহ অৰণ্য আৰু ৭) তৃণভূমি আৰু ক্ৰান্তীয় অঞ্চলৰ তৃণভূমি৷ তথ্য অনুসৰি অসমৰ এই অৰণ্যসমূহত মুঠতে ৩৮৫৪ বিধ সপুষ্পক উদ্ভিদৰ প্ৰজাতি দেখা পোৱা যায়৷ ইয়াৰে ৩২৮ বিধ অৰ্কিড, ৪২ বিধ বাঁহ, ১৪ বিধ বেঁত আৰু ৯৫২ বিধ ঔষধি গুণসম্পন্ন উদ্ভিদৰ প্ৰজাতি৷ এই প্ৰজাতিসমূহৰ ভিতৰত ১৬৭ বিধ উদ্ভিদ স্থানিক উদ্ভিদ (endemic species) অৰ্থাৎ এই প্ৰজাতিসমূহ কেৱল অসমতহে দেখা পোৱা যায়৷

আই ইউ চি এনৰ ৰঙা তালিকা (IUCN Red List of Threatened Species) ত অসমত দেখা পোৱা কেইবাবিধো উদ্ভিদক সংকটাপন্ন (threatened) বুলি অভিহিত কৰা হৈছে৷ ইয়াৰে ২৮৪ বিধ উদ্ভিদ ঘোৰ সংকটজনক (critically endangered), ১৪৯ বিধ উদ্ভিদ বিলুপ্তপ্ৰায় (endangered) যেনে চিয়া নাহৰ, ৫৮ বিধ অসুৰক্ষিত (vulnerable) আৰু ১৩ বিধ সংকটাসন্ন (near threatened) ৰূপে চিহ্নিত হৈছে৷ এনে গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্ভিদৰ প্ৰজাতি কিছুমান হৈছে Accacia gageana, Adiantum assamicum, Alseodaphne andersonii, Alseodaphane khasyana, Angiopteris assamica, Cedrela fabrifuga, Cinnamomum cacharensis, Coelogyne assamica, Combretum wallichii, Dinochloa indica, Diospyros cacharensis, Dipterocarpus mannii, Eugenia cyanophylla ইত্যাদি৷ অসমত বহুলভাৱে ব্যৱহৃত গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্ভিদৰ ভিতৰত হোলোং (Dipterocarpus macrocarpus), Gurjan (Dipterocarpus tubinatus), Mekai (Shorea assamica), Kurta (Palaquium polyanthum), নাহৰ (Mesua ferrea), চিয়া নাহৰ (Keyea assamica), শিশু (Dalbergia sissoo), খৈৰ (Acacia catechu) ইত্যাদি উল্লেখযোগ্য৷

ইয়াৰোপৰি অসমত ২৯৩ বিধ অৰ্কিডৰ প্ৰজাতি পোৱা যায় যি ভাৰতত দেখা পোৱা মুঠ অৰ্কিডৰ ২৪.৪২% আৰু উত্তৰ-পূবৰ ৮৮.৩৯% প্ৰজাতিক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে ৷ এইসমূহৰ ভিতৰত Bulbophyllum elassonotum, Bulbophyllum vireus, Dendrobium assamicum, Bulbophyllum obrienianum, Calanthe odora, Dendrobium parciflorum, Dendrobium spatella, Eria pumila, Eulophia candida, Liparis plantaginea, Luisia macrotis, Phalaenopsis mastersii, Tainia barbata আদি স্থানিক প্ৰজাতি (endemic)৷ কপৌফুল, ভটৌফুল আদি অৰ্কিডৰ অসমৰ জনজীৱন আৰু সংস্কৃতিত স্থান অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ৷

অসম বাঁহ-বেতৰ বৈচিত্ৰ্যও যথেষ্ট৷ তথ্য অনুসৰি অসমত মুঠতে ৩৮ বিধ বাঁহৰ প্ৰজাতি প্ৰাকৃতিকভাৱে হয়৷ ইয়াৰ ভিতৰত ভলুকা বাঁহ (Bambusa balcooa ), জাতি বাঁহ (Dendrocalamus strictus), মূলি বাঁহ (Malocanna bacciferra ), কাঁক বাঁহ (Dendrocalamus hamiltonii), মোকাল বাঁহ (Bambusa pallida), কোটোহা বাঁহ (Bambusa arundinacea), বিজুলি বাঁহ (Bambusa tulda), বৰুৱা বাঁহ (Dendrocalamus giganteus)আদি উল্লেখযোগ্য৷ অসমৰ স্থানিক বাঁহৰ প্ৰজাতিৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য Bamboosa masrtersei কেৱল ডিব্ৰুগড় জিলাত, Bamboosa cacharensis, Dinochlora compactiflora, Dinochlora india কেৱল বৰাক উপত্যকাত আৰু Chimnobabusa griffithiana আৰু Oxetenanthera parviflora কেৱল উত্তৰ কাছাৰ পাৰ্বত্য অঞ্চলত দেখা পোৱা যায়৷ ইয়াৰোপৰি, অসমত মুঠতে চৈধ্য বিধ বেতৰ প্ৰজাতিও দেখা পোৱা যয়৷ ইয়াৰ ভিতৰত অসমত সাধাৰণতে পোৱা প্ৰজাতিবোৰ হৈছে Calamus flagellum, Calamus floribunadus, Calamus latifolius ইত্যাদি৷ অসমৰ স্থানিক বেতৰ প্ৰজাতিসমূহৰ ভিতৰত Plectomia assamica আৰু Plectomia bractealis উল্লেখযোগ্য৷ 

অসমত সৰ্বমুঠ ৯৫২ প্ৰকাৰৰ ঔষধি গুণসম্পন্ন উদ্ভিদৰ তথ্য পোৱা গৈছে৷ এইসমূহৰ ভিতৰত অসমীয়া ৰাইজে গৰু বিহুৰ দিনা পৰম্পৰাগতভাৱে খোৱা এশ এবিধ শাকৰ বহুতো ঔষধি গুণ থকা বুলি জনা যায়৷ এই শাকসমূহ হৈছে- ১) সৰু মানিমুনি ২) বৰ মানিমুনি ৩) মচন্দৰী ৪) নৰসিংহ ৫) তিতা ভেঁকুৰী ৬) পনৌনৌৱা ৭) ভেদাইলতা ৮) ঢেঁকীয়া ৯) তিতামৰা ১০) টেঙেচি ১১) চজিনা ১২) কালমেঘ ১৩) জিলমিল ১৪) কচুঠুৰি ১৫) কলমৌ শাক ১৬) কেহৰাজ ১৭) খুতুৰা শাক ১৮) কাটা খুতুৰা ১৯) গাজৰ ২০) লাইজাবৰি ২১) শুকলতি ২২) দহিকচু ২৩) ওলকচু ২৪) টিকনিবৰুৱা ২৫) ধনিয়া পাত ২৬) চুকাশাক ২৭) দোৰোণবন ২৮) নেফাফু ২৯) পদিনা ৩০) পুৰৈশাক ৩১) পালেংশাক ৩২) পাতেগজা ৩৩) পানীটেঙেচি ৩৪) ব্ৰাহ্মীশাক ৩৫) বাহক তিতা ৩৬) ভাঙৰ পাত ৩৭) মহাভৃংগৰাজ ৩৮) মটৰ মাহ ৩৯) মহানিম ৪০) মেথিশাক ৪১) মাটিকাঁদুৰি ৪২) মূলা ৪৩) মালভোগ শাক ৪৪) মৰিচা শাক ৪৫) মানকচু ৪৬) সৰিয়হ শাক ৪৭) কাচকল ৪৮) বনজালুক ৪৯) টেঙামৰা ৫০) তিতাফুল ৫১) চেংমৰা ৫২) মধুসোলেং ৫৩) তিতা কেৰেলা ৫৪) কপৌঢেঁকীয়া ৫৫) বেতগাজ ৫৬) তেজপাত ৫৭) তিয়ঁহ ৫৮) চিৰতা ৫৯) কেঁচা জলকীয়া ৬০) কালজিৰা ৬১) উৰহী ৬২) পচলা ৬৩) কঁঠাল ৬৪) অমিতা ৬৫) ৰঙালাউ ৬৬) মৰলীয়া ৬৭) বাবৰিশাক ৬৮) হেলচি শাক ৬৯) শুহনিবন ৭০) তিতাফুল ৭১) মোৱা আলু ৭২) বকফুল ৭৩) ভাতকেৰেলা ৭৪) আদা ৭৫) হালধি ৭৬) ভূতমলা ৭৭) ফুটকলা ৭৮) জেতুলীপকা ৭৯) কলডিল ৮০) বিলাহী ৮১) চয়াবিন ৮২) নহৰু ৮৩) পিয়াঁজ ৮৪) জালুক ৮৫) ৰঙাআলু ৮৬) আলু ৮৭) পানীলাউ ৮৮) ৰঙা মৰিচা ৮৯) ভোট জলকীয়া ৯০) কাজিনেমু ৯১) শেৱালি ফুল ৯২) বেঙেনা ৯৩) জিকা ৯৪) ভোল ৯৫) ফেচবিন ৯৬) ভেন্দি ৯৭) মানধনিয়া ৯৮) লেচেৰামাহ ৯৯) হাতীভেঁকুৰি ১০০) ভুঁই আমলখি আৰু ১০১) ধঁপাত তিতা৷

তথ্যউৎস

Bhattacharya, P. C., Muzumder, R., & Sarmah, G. D. (1991). Rare medicinal plants of Assam. Ancient science of life, 10(4), 234.

De, L. C., & Medhi, R. P. (2014). Diversity and conservation of rare and endemic orchids of North East India-A Review. Indian Journal of Hill Farming, 27(1), 138-153.

Envis Centre, Ministry of Environment & Forest, Govt. of India
http://asmenvis.nic.in/Database/PlantDiversity_833.aspx?format=Print

Gogoi¹, K., Borah, R. L., & Sharma, G. C. (2010). Orchid flora of Dibru–Saikhowa National Park and Biosphere Reserve, Assam, India.

Gogoi, K., Borah, R. L., Sharma, G. C., & Yonzone, R. (2012). Present status of orchid species diversity resources and distribution in Dibrugarh district of Assam of North East India. International Journal of Modern Botany, 2(2), 19-34.

আফ্ৰিকাত প্ৰথম খোজ: লিভিংষ্ট’নৰ দেশত (৫)

যাত্ৰা আৰু আড্ডা

চ’মাৰ ৰাতিপুৱা৷ অন্যদিনাৰ দৰে পুৱাৰ আহাৰৰ সময়ত হাঁহি আৰু আড্ডাৰ পৰিৱেশ নাই৷ কৰ্মশালাৰ শেষত সকলোকে এটা অৱসাদে আৱৰি ধৰিছিলেই৷ তাতে আগনিশা জাম্বিয়াৰ বিভিন্ন ঠাইত আৰম্ভ হোৱা হিংসাত্মক ঘটনাৰ বাতৰিয়ে গোটেই দলটোক চিন্তিত কৰি তুলিছে৷ আমি বাহৰ পাতি থকা চ’মা টাউনখন ভিতৰুৱা ঠাই বাবে ইয়াৰ বহুতো খৱৰ এতিয়াও দুৰদৰ্শনৰ বাতৰিত অহা নাই৷ গতিকে জাম্বিয়া দলৰ নেতা কালা আৰু ডেভিছনে অফিচৰ দুজনমানক পঠালে, খোঁজেৰে গৈ টাউনৰ পৰিৱেশৰ গম লৈ আহিবলৈ৷

চ’মা টাউনৰ উত্তৰে প্ৰায় চাৰি ঘন্টাৰ বাটত ৰাজধানী লুছাকা৷ তাতে আমাৰ স্থানীয় সহযোগী সংগঠন চিফৰৰ মূল কাৰ্য্যালয়৷ গতিকে স্থানীয় গোটেই দলটো তালৈ উভতি যোৱাৰ কথা৷ বিপৰীত দিশত চ’মা টাউনৰ দক্ষিণত লিভিংষ্ট’ন নগৰী৷ আমাৰ প্ৰকল্পৰ মূল ব্যক্তি টেৰী আৰু জেমছ তালৈ উভতি যাব লাগে- দুদিন পিছতে লণ্ডনলৈ বুলি ফ্লাইট ধৰিবলৈ৷ পৰিকল্পনা মতে সকলো তেনেকৈ দিহাদিহি যোৱাৰ পিছত এলাইডা আৰু মই প্ৰকল্পৰ অন্য দুজন গৱেষক ফ্ৰেডী আৰু মালাইকাৰ সৈতে চ’মাতে এসপ্তাহৰ বাবে ৰৈ দিয়াৰ কথা৷ এই এসপ্তাহতে আমাৰ প্ৰকল্পৰ অধীনত থকা ঠাইবোৰলৈ গৈ তাৰ সমস্যাৰ বুজ লোৱা, স্থানীয় জনজাতিৰ প্ৰতিনিধি সকলক লগ কৰি আলাপ আলোচনা কৰাৰ আঁচনি৷ কিন্তু এতিয়া পৰিস্থিতিৰ মেৰপাকত সেই সকলোবোৰ অসম্ভৱ যেনেই লাগিল৷

পুৱাৰ আহাৰৰ পিছতে দলটোৰ জৰুৰী আলোচনা বহিল৷ ডেভিছন আৰু কালাই স্পষ্ট কৰি দিলে,

’যি বাতৰি পোৱা গৈছে পৰিস্থিতি খুবেই স্পৰ্শকাতৰ৷ ক’ত কেতিয়া হিংসাত্মক ঘটনা ঘটিব একো ক’ব পৰা নাযায়! বিশেষকৈ আমাৰ মাজৰ বিদেশী সকলৰ বাবে এয়া বেছি বিপদজনক!’

’তেনে এলাইডা আৰু মই কি কৰিলে ভাল হ’ব?’-  আমি অলপ কিংকৰ্তব্যবিমুঢ় হ’লো৷

কালাই ক’লে,
’এনে পৰিস্থিতিত তোমালোক ভিতৰুৱা গাঁৱে ভূঞে যোৱাটো খুবেই বিপদজনক! বহুতো ঠাইত গাঁৱৰ মানুহে বাহিৰা যিকোনো মানুহকে সন্দেহজনক বুলি গণ্য কৰি শাস্তি বিহাৰ বাতৰি আহি আছে৷ গতিকে তোমালোকৰ হাতত এতিয়াও এসপ্তাহ সময় আছে যেতিয়া আমাৰ চিফৰৰ দলৰ সৈতে লুছাকালৈকে আহিব পাৰা৷ তিনিদিন পিছত আমি তাত এখন আন্ত:ৰাষ্ট্ৰীয় সভা আহ্বান কৰিছোঁ৷ সমগ্ৰ আফ্ৰিকাৰ বিভিন্ন দেশৰ প্ৰতিনিধিসকলে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ সংৰক্ষণৰ বিষয়ে সভাখনত অংশ ল’ব৷ তাত থাকিলে তোমালোকেও বহু কথা শিকিব পাৰিবা৷ বহুতো দৰকাৰী বিষয়া আৰু বিজ্ঞানীকো লগ পাবা৷’

এলাইডা আৰু মই টেৰীলৈ চাই পঠিয়ালো৷ এইক্ষেত্ৰত শেষ মতামত ৰজিব টেৰীৰহে৷

টেৰীয়ে ক’লে, সেই সভাত ভাগ ল’ব পাৰিলে খুবেই ভাল কিন্তু পৰিস্থিতিয়ে অহা কেইদিনমানতে কি ৰূপ লয় ক’ব নোৱাৰি৷ টেৰীয়ে প্ৰস্তাৱ দিলে আমাৰ উভতাৰ ফ্লাইট যিহেতু লিভিংষ্ট’নৰ পৰাই আছে, গতিকে আমাৰ দলৰ বিদেশী কেইজন তালৈকে ঘুৰি যাওঁ৷ তিনিদিনৰ পিছত পৰিস্থিতিৰ বুজ লৈ এলাইডা আৰু মই লুছাকালৈ গৈ সেই সভাত যোগ দিব পাৰিম৷  

কথা মতেই কাম৷ চ’মাৰ পৰা লিভিংষ্টন আঢ়ৈ ঘন্টাৰ বাট৷ লুছাকা অভিমুখী চিফৰৰ দলটোক বিদায় দি কিছু সেমেকা মন এটাৰে আমি উভতিলো৷ চিফৰৰ গাড়ীচালক মিঅ’বাৰ সৈতে আমাৰ দলটো ওলাল৷  সন্মুখৰ আসনত বহি জেমছে এখন কিতাপ উলিয়াই ল’লে৷ পিছৰ আসনত এলাইডা, ক’লা, টেৰী আৰু মই৷ 

কিছুপৰ নীৰৱেই পাৰ হৈ গ’লো কাঁইটীয়া অৰণ্য, বাটৰ কাষে কাষে কয়লাৰ বস্তাৰ ভিৰ আৰু কাঁঠফুলাৰ লানি! সকলো ফালেই দেখাত স্বাভাৱিক পৰিৱেশ৷ একোৱেই যেন হোৱা নাই৷ কিন্তু কিছুপৰৰ পিছতেই কেইবা ঠাইতো আমাৰ চকুত পৰিল বাটৰ কাষলৈ চপাই থোৱা আধাপোৰা টায়াৰ, লণ্ডভণ্ড কৰা খুটা আৰু বেঁৰা! হয়তো মাথোঁ যোৱা নিশা সেইবোৰ ঠাইত ঘটি গৈছে জনতাৰ ৰায়ত, মিলিটেৰীৰ গুলীচালনা, কাৰোৱাৰ জীৱন্ত অগ্নিদাহ! ভাৱিয়ে গা জিকাৰ খাই উঠিল মোৰ৷

এলাইডা আৰু ক’লাই টোপনিয়াইছিল৷ গাড়ীৰ ভিতৰৰ উদ্বিগ্নতাৰে ভৰা গধুৰ পৰিৱেশটো দেখিয়ে হয়তো টেৰীয়ে মাতি দিলে,

’এই যে কাঠফুলাবোৰৰ লগতে ৰঙা প্ৰকাণ্ড জলকীয়া দেখিছা, এইবোৰে ভাৰতীয় কাৰীৰ লগত ফেৰ মাৰিব পাৰিবনে?’

মই হাঁহিলো৷ বিদেশী প্ৰায়বোৰ মানুহৰে ভাৱ, ভাৰতীয় কাৰী মানেই পশ্চিমীয়াই সহিব নোৱাৰা মছলা যুক্ত জ্বলা খাদ্য! সেই একেখন দেশতে কত কিমানযে সোৱাদ আছে, ৰন্ধাৰ বিবিধ প্ৰকৰণ আছে তাকে মই প্ৰায়ে সোঁৱৰাই থাকো!

ক’লো,
’হ’ব পাৰে৷ ইয়াৰ জলকীয়া কিমান জ্বলা সেই  বিষয়ে মোৰ একো ধাৰণাই নাই-গতিকে ক’বলৈ টান৷’
’ভিন্দালুৰ দৰে হ’লেতো কথাই নাই!’
’ভিন্দালু? সেইটো কি?’
’সঁচাই নাজানানে তুমি?’

টেৰী যেন ভীষণ আচৰিত হ’ল! ধৰি ল’লে, মই জানি শুনিয়ে নজনাৰ ভাও ধৰিছোঁ৷ কিন্তু সেইদিনাই মই প্ৰথম শুনিলো ভিন্দালুৰ কথা! তেওঁৰ প্ৰতিক্ৰিয়া দেখি মোৰ আকৌ ভাৱ হ’ল টেৰীৰ এইটোও ধেমালিহে৷ আমাৰ দুয়োৰে মাজত ধেমেলীয়া ভাৱতে কথাৰ অলপ কটাকটি হ’ল৷ উপায়হীন হৈ মই জেমছক সুধিলো,

’জেমছ, আপুনি জানেনে ভিন্দালু কি বস্তু?
’ভিন্দালু এটা গান!’ পঢ়ি থকা কিতপখনৰ পৰা মূৰ তুলি জেমছে বেপৰোৱা ভাৱে ক’লে৷
’কি?’

লগে লগে জেমছে গাবলৈ লাগিল,

’ভিন্দালু ভিন্দালু ভিন্দালু ভিন্দালু না না..
ভিন্দালু ভিন্দালু ভিন্দালু ভিন্দালু না না..

ভিন্দালু.......
ভিন্দালু এণ্ড ৱি অ’ল লাইক ভিন্দালু’

মোৰ কৌতুহল বাঢ়ি গ’ল, কিন্তু এইটো সঁচাই খায় নে পিন্ধে খুঁচৰি চাবলৈকো কাৰো লগতে ইন্টাৰনেটো নাই৷ এটা সময়ত তন্দ্ৰালস মাত এটাৰে এলাইডাই বিৰক্তিৰে কৈ উঠিল,

’প্লিজ, ভিন্দালুৰ কথা আৰু নাপতিলেও হ’বনে? মোৰ মূৰ কামোৰণি উঠাৰ উপক্ৰম হৈছে ভিন্দালুৰ আলোচনা শুনি শুনি!’

এলাইডাৰ আপত্তি শুনি আমাৰ তৰ্ক আধাতে বন্ধ হ’ল৷ কিন্তু মই টেৰীক ক’লো,

’লিভিংষ্টনৰ হোটেল গৈ পাই নেট পোৱাৰ পিছত মই খুঁচৰিম ৰ’ৱ৷ নজনাকৈ নেৰিছোঁ!’

চ’মাৰ পৰা লিভিংষ্ট’নলৈ যাত্ৰা

আছেংগাত নতুন আশংকা

লিভিংষ্ট’নৰ আছেংগা ল’জ৷ পৰ্য্যটন নগৰী বাবে ঘাইপথৰ কাষে কাষে অলেখ অসংখ্য ল’জ৷ সকলোৰে আৰ্হি প্ৰায় একেই- পৰ্য্যটকক আকৰ্ষণ কৰাৰ বাবে আধুনিক সা-সুবিধাৰে কিছু দুৰত্বত প্ৰতিটো কোঠা৷ কোঠাৰ লানিবোৰৰ মাজৰ মুকলি ঠাইত ছুইমিং পুল, চাৰিওকাষে বহাৰ ব্যৱস্থা৷ ভীষণ গৰমত পুলৰ পানীৰ কাষত গছৰ ছাঁত বহিয়ে সকলোৱে খোৱা বোৱা কৰিবলৈ ভাল পায় কিজানি!

গৈ পায়ে গম পালো, যোৱা দুদিন ধৰি সমগ্ৰ দক্ষিণ প্ৰভিঞ্চতে ইন্টাৰনেট সেৱা কাটি থৈছে! হোটেলৰ পৰিচালকে ক’লে, হয়তো ছ’ছিয়েল মেডিয়াত গেছিঙ আৰু অন্য হিংসাত্মক ঘটনাবোৰৰ বিষয়ে ভাইৰেল হোৱা উৰা বাতৰি বোৰ ৰুধিবলৈকে চৰকাৰে বন্ধ কৰি থৈছে৷ 

আমি কিছু বিপাঙত পৰিলো৷ ইন্টাৰনেট নাই মানে কাৰোৰে সৈতে সম্পৰ্ক কৰিবলৈ ভীষণ অসুবিধা হ’ব- ক’ত কি হৈছে একো জনাৰ উপায় নাথাকিব৷ বিশ্বাস নহ’ল, মাথোঁ দুমাহ আগতে একেই পৰিৱেশত আবদ্ধ হৈ পৰিছিলো অন্য এখন মহাদেশত, অসমত নিজৰ ঘৰত৷ একেই ঘটনাৰে যেন পুনৰাবৃত্তি! এনেবোৰ পৰিস্থিতিয়ে কেতিয়াবা মোৰ মনলৈ সন্দেহ আনি দিয়ে,

’মই নিজেই এনে পৰিস্থিতি খেদি ফুৰোঁ নে মোক এইবোৰে খেদি ফুৰে!!’

যি নহওক, টেৰী আৰু জেমছে ততাতৈয়াকৈ লিভিংষ্ট’ন বিমানবন্দৰলৈ ওলাই গ’ল, এদিন পিছত লণ্ডনলৈ যাব লগা ফ্লাইটখন সময়মতে যাব নে নাযাব খৱৰ ল’বলৈ৷ আমাৰ ভোকে-ভাগৰে হেঁচা মাৰি ধৰিছিল৷ আবেলিৰ তীব্ৰ ৰ’দজাক মুখতে লৈ ক’লা আৰু এলাইডাৰ সৈতে ওলাই গ’লো নিৰামিষ খাদ্য বিচাৰি৷ জাম্বিয়াত ভৰি দিয়াৰে পৰা সেইটো আমাৰ বাবে অন্য প্ৰত্যাহ্বানবোৰৰ লগতে এটা হৈ পৰিছে৷ প্ৰায়বোৰ ৰেষ্টুৰেন্টতে কেৱল বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ মাংসৰ বিধে বিধে খাদ্য৷ নিৰামিষ খাদ্য বিচাৰিলে সকলোৱে আচৰিত ধৰণে আমালৈ চাই পঠিয়ায়, ক’ৰ পৰা এই তিনিও আহিল বুলি!কাৰণ তেনে অভ্যাগত নাহেই হেনো!

অৱশেষত আক তাক সুধি আমি বিচাৰি উলিয়ালোগৈ ’ফ্লেভাৰ্ছ’ নামাৰ ৰেষ্টুৰেন্টখন৷ মেন্যু চায়ে মোৰ চকু কপালত উঠিল৷ বিধে বিধে প্ৰায়বোৰ ভাৰতীয় কাৰী! নিৰামিষ-আমিষ সকলোবোৰ উপলব্ধ৷ কৌতুহল দমাব নোৱাৰি ক’লাই ৱেইট্ৰেছক সুধিয়ে পেলালে 

’এই ৰেষ্টুৰেন্টৰ মালিক ভাৰতীয় নেকি?’

উত্তৰ আহিল, ’নহয়!’

ভাৱ হ’ল, হয়তো জাম্বিয়াত চুকে কোণে থিতাপি লোৱা ভাৰতীয় সকলৰ প্ৰভাৱতে এনেদৰে খাদ্যও সোমাই পৰিছে জাম্বিয়াৰ জনজীৱনত!

তৃপ্তিৰে খাই বৈ আছেংগা গৈ পাওঁ মানে সন্ধিয়া হ’বৰ হ’ল৷ টেৰী আৰু জেমছ বিমানবন্দৰৰ পৰা আহি পাইছিলহি৷ খৱৰ পালো,

’ফ্লাইট সময় মতেই যাব৷ পিছে লিভিংষ্ট’নতো ঠায়ে ঠায়ে জনতাৰ ৰায়’ট আৰম্ভ হৈছে হেনো৷ লগতে গেছিঙৰ ঘটনাৰো বাতৰি আহি আছে৷ গতিকে প্ৰয়োজন নহ’লে নিশাৰ ভাগত ঘুৰা ফিৰা নকৰিবলৈ চৰকাৰে সকলোকে উপদেশ দিছে!’

উপায় নাপাই যিমান পাৰোঁ সোনকালেই নিশাৰ সাঁজো খাই আহো বুলি এইবাৰ আমি পাঁচোজনেই ফ্লেভাৰ্ছলৈ ওলাই গ’লো৷ ভাৰতৰ চহৰবোৰৰ দৰেই ইয়াত প্ৰাইভেট টেক্সিৰ সীমা সংখ্যা নাই৷ গতিকে উভতাৰ পৰত এই দহমিনিটৰ বাট টেক্সি এখন লৈয়ে আহিব পাৰিম বুলি ধৰি ল’লো৷

ফ্লেভাৰ্ছ পৰ্য্যটকেৰে গিজগিজাই আছে৷ নিশাৰ ৰঙীন পৰিৱেশ, মানুহৰ আড্ডা আৰু হাঁহিৰ মাজত ধাৰণাই নহয় এই নগৰখনৰে ঠায়ে ঠায়ে হিংসা দাবানল জ্বলি উঠিছে৷ কেতিয়া কি হ’ব কোনেও ক’ব নোৱাৰে! হয়তো ইন্টাৰনেটৰ অভাৱত বহুতো পৰ্য্যটকে পৰিস্থিতিৰ একো ভূকে পোৱা নাই৷

আমাৰো আড্ডা জমিল৷ খাই বৈ এটা সময়ত টেক্সিৰে আছেংগালৈ উভতনি যাত্ৰা৷ ঘাইপথ এৰি আছেংগালৈ বুলি উপপথটো ল’ব খোঁজোতেই আমাৰ চকুত পৰিল, সন্মুখত বাট বন্ধ কৰি থোৱা আছে! টেক্সিৰ হেডলাইটৰ সন্মুখত জিলিকি উঠিল সশস্ত্ৰ দুজন ব্যক্তি!

অজান আশংকাত আমাৰ হৃদয় কঁপি উঠিল! তেওঁলোকৰ ইংগিতত ট্যু শব্দ এটাও নকৰি টেক্সি চালকে ষ্টাৰ্ট বন্ধ কৰিলে৷ এগৰাকী আমাৰ গাড়ীৰ কাষ চাপি আহি খিৰিকীৰে জুমি চালে৷৷ ইংৰাজীতে সুধিলে,

’ক’লৈ যাব?’
’আছেংগা ল’জ!’- টেক্সি চালকৰ সমীহ ভৰা উত্তৰ৷

তেতিয়ালৈ আমি বুজি উঠিছোঁ, তেওঁলোক জাম্বিয়াৰ বিশেষ মিলিটেৰী বাহিনীৰ৷ 

’ক’ৰ আপোনালোক?’
’আমি যুক্তৰাজ্য আৰু কানাডাৰ পৰা আহিছোঁ৷’- টেৰীয়ে উত্তৰ দিলে৷

’ৱেলকাম ট্যু জাম্বিয়া! আপোনালোকৰ নিৰাপত্তা আমাৰ দায়িত্ব৷ পৰিস্থিতি খুবেই স্পৰ্শকাতৰ৷ গতিকে সন্ধিয়া লগাৰ পিছত বাহিৰত ঘুৰা ফিৰা যিমান পাৰি এৰাই চলিব!’

তেওঁলোকৰ সুব্যৱহাৰত আমি প্ৰায় আচৰিতেই হ’লো৷ লগতে সেই মুহুৰ্ত্ততে পৰিস্থিতিৰ ভয়াবহতা নতুনকৈ  উপলব্ধি কৰিলোঁ যেন! আছেংগা পোৱালৈকে আমাৰ কাৰোৰে মুখত এটাও মাত নোলাল৷ 

------------------------------------------

বিশেষ দ্ৰষ্টব্য: ঘটনাৰ মেৰপাকত পৰি ভেনকুভাৰলৈ  উভতি অহাৰ পিছতহে ভিন্দালুৰ বিষয়ে খুঁচৰি চাবলৈ আহৰি পালো৷ গম পালো, ভিন্দালু গোৱা আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ ঠাইবিশেষে প্ৰচলিত এবিধ খুউব জ্বলা মছলাযুক্ত কাৰী৷ কিবা কাৰণত চিকেন টিক্কা মছলাৰ দৰেই এইবিধো যুক্তৰাজ্যত খুবেই জনপ্ৰিয় হৈ পৰিল৷ গতিকে মই সেইবিষয়ে নজনাটো টেৰীৰ বাবে অবিশ্বাস্য হোৱাটোৱে স্বাভাৱিক৷ 

আফ্ৰিকাত প্ৰথম খোজ: লিভিংষ্ট’নৰ দেশত (৪)

বাওবাব গছৰ সন্ধানত 

জাম্বিয়া দেশৰ ক’ল’ম’ জিলাত আমি৷ চ’মা নামৰ সৰু নগৰ এখনত দলটোৱে বাহৰ পাতি আছে৷ বতৰ গোমা৷ নিচেই পুৱাতে খোঁজেৰে ওলাই গ’লো আশে পাশে ঠাইখন চাওঁ বুলিয়ে৷ দেখা পালো প্ৰতিদিনৰ দৰেই আমাৰ প্ৰকল্পৰ মূল সমন্বয়ৰক্ষী জেম্ছ দৌৰিবলৈ ওলাই গৈছে৷ য’ত যেনেকৈয়ে নাথাকক ব্যস্ততাৰ মাজতো এটা দিনো ক্ষতি নকৰাকৈ দৌৰিবলৈ যোৱাৰ কি অদম্য উৎসাহ তেওঁৰ!

ধূলিয়ৰী বাটটোৰ একাষে এখন বিশাল আদ্ৰভূমি, অন্যকাষে গোমধানৰ খেতি- দুই এটা ঘৰ নাতিদূৰৈত৷ হয়তো আগলৈ এখন গাওঁ আছে৷ আমাৰ দলৰ মালাইকাই কৈছিল, সেইফালে কিছুদূৰ আগবাঢ়ি গ’লে স্কুলঘৰ এটাৰ কাষতে এজোপা প্ৰকাণ্ড বাওবাব গছ আছে৷ জাম্বিয়াত ভৰি থোৱাৰ পৰাই মোৰ মনটো উচপিচাই আছে বাওবাব গছ এজোপা নিজ চকুৰে চাবলৈ৷ ওভোতাকৈ ৰোৱা গছ যেন লগা এই বাওবাববোৰ আফ্ৰিকাৰ জীৱনদায়িনী গছ (tree of life)৷ বিস্তৰ চাভানা অঞ্চলত জীৱজন্তুক খাদ্য আৰু আশ্ৰয় দিয়াৰ উপৰিও বাওবাবৰ বাকলিৰ পৰা মানুহে কাপোৰ-ৰছী আদিও তৈয়াৰ কৰে৷ শুনামতে এই গছজোপা তিনিহাজাৰ বছৰ পৰ্য্যন্ত জীয়াই থাকে! গতিকে গছজোপাৰ প্ৰতি মোৰ কৌতুহলৰ শেষ নাই!

বাটত লগ পোৱা প্ৰায় সকলোৱে মাত লগালে খুবেই বন্ধুত্বপূৰ্ণ ভাৱে৷ দেখা পালো, বাটৰ কাষৰ ওখ বনবোৰৰ মাজত ৰেড বিশ্ব’প চৰাইটোৱে অহৰহ দেও দি ফুৰিছে৷ পুৱাৰ ৰ’দত সেউজীয়া বনবোৰৰ মাজত চৰাইটোৰ টিকটিকীয়া ৰঙা মূৰটো জিকমিকাই উঠিছে৷ কি অপৰূপ দৃশ্য! ভালকৈ চাবলৈ বুলি ৰৈ গ’লো তাতে৷ কিছুপৰ আগ্ৰহেৰে তাকে চাই থাকোতে মোৰ কাষতে হঠাৎ সেউজীয়া গাড়ী এখন ৰৈ গ’লহি৷ 

চ’মাৰ ধূলিয়ৰি বাট আৰু সেউজীয়া অৰণ্য

চালকৰ আসনত এগৰাকী আফ্ৰিকান মহিলা- বেছ দেখনিয়াৰ! খিৰিকীৰে মূৰটো উলিয়াই  খুউব উৎসাহেৰে মাত দিলে,
’গুড মৰ্ণিং! ইমানকৈ ফটো তুলিছা যে আমাকো তোলা আকৌ!’
কৈয়ে তেওঁ মুকলিকৈ হাঁহি উঠিল৷

ময়ো হাঁহি মাৰি কাষ চাপি গ’লো৷ চা-চিনাকি পৰ্ব চলিল৷ মানুহগৰাকীৰ নাম বাৰবাৰা৷ পিছৰ আসনত আঠবছৰীয়া জীয়েক জেমা৷ তাইক স্কুলত থ’বলৈ যাবলৈ ওলাইছে৷ মোক হেনো কালি আবেলিও আমি থকা হোটেলৰ কাষত দেখা পাইছিল৷ সৰু ঠাই! নতুন মানুহ সকলোৰে চকুত পৰিবলৈ বেছি সময় নালাগেই৷

মোৰ বাওবাব গছৰ সন্ধানৰ কথা শুনি তেওঁ কলে,
’সেই গছজোপা মই শিক্ষকতা কৰা স্কুলখনৰ লগতে লাগি আছে৷ জেমাৰ দেউতাক সেইখন স্কুলৰে প্ৰধান শিক্ষক৷ আমাৰ ঘৰো স্কুলৰ কাষতে৷ আজি আবেলি ঘৰলৈকে আহিবা ৷ বাওবাব দেখুৱাম আৰু লগতে ভালকৈ বহি কথাও পাতিম৷’

তেওঁৰ নিমন্ত্ৰণ পাই ভালেই পালো৷ এই সুযোগতে এই ঠাইৰ বিষয়ে, ইয়াৰ জীৱনৰ বিষয়ে কিছু আভাস পাম বুলিয়ে! উৎসাহেৰে ক’লো,

’অহ, বঢ়িয়া তেনে! নিশ্চয় আহিম৷ পিছে আজি আৰু কাইলৈ আমাৰ মিটিং এখন আছে৷ মিটিং শেষ কৰি পৰহিলৈহে আপোনালোকৰ ঘৰলৈ আহিব পাৰিম৷ হ’বনে?’

’ঠিক আছে, আহিবা দেই! বাট চাই থাকিম৷’

বাৰবাৰাৰ সেউজীয়া গাড়ীখনে উৰুৱাই যোৱা ধূলিজাকৰ পৰা চকু আঁতৰাইহে উপলব্ধি কৰিলোঁ মোৰ পলমেই হৈছে৷ কৰ্মশালা আৰম্ভ হ’বলৈ বেছিপৰ নাই৷ দুদিন পিছত তেওঁলোকৰ ঘৰলৈ যাওঁতেই ভালকৈ বাওবাবজোপা চোৱাৰ আশা লৈ উভতনি খোঁজ দিলো৷

পৰিৱৰ্ত্তনৰ উকমুকনি

পুৱাৰ খদম্দম্খিনি পাৰ কৰি এটা সময়ত আমাৰ দলটো ওলাই আহিল৷ পোন্ধৰ মিনিটমানৰ বাটতে সভাৰ প্ৰেক্ষাগৃহ টুইন কেভ ল’জ৷ এজন দুজনকৈ বিশাল হ’লটোত মানুহবোৰ গোট খালেহি৷ জিলা প্ৰশাসন, বনবিভাগ, জলসম্পদ বিভাগৰ পৰা আৰম্ভ কৰি স্থানীয় সংগঠন আৰু বিভিন্ন গাঁৱৰ গাওঁবুঢ়া আদিলৈকে বৈচিত্ৰপূৰ্ণ অভ্যাগতৰ দলটো দেখি ভাল লাগিল৷

আমাৰ দলৰ ফ্ৰেডি চ’মাৰ স্থানীয় ল’ৰা৷ সি আঁতৰৰ পৰা আমাক দেখুৱালে,
’সৌৱা যে একাষৰীয়াকৈ বহিছে তেওঁলোক হ’ল ক’ল’ম’ জিলাৰ তিনিজন চিফ৷ তেওঁলোক আমাৰ পৰম্পৰাগত নেতা৷ প্ৰতিজনৰ অধীনত বহুতো গাওঁ আছে আৰু গাওঁবুঢ়াসকলে তেওঁলোকৰ লগত বিচাৰ কৰিহে গাওঁ পৰিচালনা কৰে৷’

দেখিলো, সভাগৃহত প্ৰৱেশ কৰিয়ে প্ৰতিজন লোকে চিফকেইজনৰ ফালে আগবাঢ়িছে৷ প্ৰতিজন চিফৰ সন্মুখত সন্মানেৰে আঁঠু লৈ কৰমৰ্দন কৰি সম্ভাষণ জনাইছে৷

আমি অনুৰোধ কৰাত ফ্ৰেডিয়ে এলাইডা আৰু মোকো শিকালে পৰম্পৰাগত পদ্ধতিৰে কেনেকৈ কৰমৰ্দন কৰিব লাগে৷ ক’লে,

’আগবাঢ়ি গৈয়ে প্ৰথমে আঁঠু ল’বা৷ কথা পাতোতে ’ইয়ৰ হাইনেছ’ বুলি সম্বোধন কৰিবা৷ আৰু তিনিবাৰ এনেকৈ হাতখন ঘুৰাই কৰমৰ্দন কৰিবা৷’

ফ্ৰেডীৰ লগতে ইয়াৰ নিয়ম অনুসৰি তিনিটা পৃথক ভংগীমাৰে তিনিবাৰ কৰমৰ্দন কৰাৰ কেইবাৰমান অভ্যাস কৰি লৈ আগবাঢ়ি গ’লো৷ নিজৰ চিনাকি দি কৰমৰ্দন কৰিলোগৈ চিফ চিকান্টাক৷ তেওঁ হাঁহি মাৰি আগ্ৰহেৰে ইংৰাজীতে সম্ভাষণ জনালে৷

কৰ্মশালাৰ একাংশ

এটা সময়ত কৰ্মশালা আৰম্ভ হ’ল৷ আমাৰ দলৰ ফালৰ পৰা ফ্ৰান্সৰ অৰ্থনীতিবিদ ক’লা আৰু ইংলেণ্ডৰ সমাজবিজ্ঞানী জেম্ছে বিতংকৈ বুজালে এই ’থিঅ’ৰি অব চেঞ্জ’নো কি৷ জাম্বিয়া দলৰ নেতা কালাই স্থানীয় টংগা ভাষাত অনুবাদ কৰি গ’ল কথাবোৰ৷ 

’এই কৰ্মশালাৰ জড়িয়তে আমি দুটা প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচৰাৰ চেষ্টা কৰিম - ক’ল’ম’ জিলাৰ মূল সমস্যাসমূহৰ কাৰণ আৰু পৰিণতি কি? আৰু ইয়াৰ পৰা আমি ভৱিষ্যতে আমি ক’লৈ যাব খোঁজো আৰু কেনেকৈ? ’ 

তেওঁ লগতে স্পষ্ট কৰি দিলে, ’আমি বৰ্তমানৰ পৰা সেই ভৱিষ্যতলৈ যাবলৈ বাটটো বিচৰিম- সেই বাটত আগবাঢ়িবলৈ কোনবোৰ পদক্ষেপ ল’ব পৰা যায় সেয়াও পাতিম৷  কিন্তু এই সকলোবোৰ হ’ব সন্মিলিত প্ৰচেষ্টা৷’

কালাৰ আহ্বানতে  আমিবোৰ যাদৃচ্ছিকভাৱে দুটা গোটত ভাগ হ’লো৷  আমাৰ দলৰ গৱেষকসকলে দুয়োটা গোটৰ আলোচনাত কোনো প্ৰভাৱ নেপেলাবলৈ মূলত: পৰ্য্যবেক্ষকৰ ভূমিকা ল’লে৷ দেখা পালো, মুহুৰ্ত্ততে দুয়োটা দল বিশাল হলঘৰটোৰ দুটাকোণত ব্যস্ত হৈ পৰিল৷ এটা দলত স্বত:স্ফূৰ্ত্ত ভাৱে নেতৃত্ব দিবলৈ আগবাঢ়ি আহিছে জিলা প্ৰশাসনৰ বিষয়া ডৰীন৷ কি এক ব্যক্তিত্ব মানুহগৰাকীৰ! তেওঁ দলটোক প্ৰশ্ন কৰিছে- সকলোৰে মতামত শুনি লৈ খচখচকৈ লিখি ভৰাই গৈছে পেপাৰ পেডৰ পৃষ্ঠা৷ দ্বিতীয় দলত কেয়াৰ ইন্টাৰনেশ্যনেল সংগঠনৰ আহ্বায়ক টেডী উঠি গৈছে পেপাৰ পেডৰ কাষলৈ৷ মানুহবোৰ এপলকৰ বাবেও থমকি ৰোৱা নাই৷ সকলোৱে বিভাগীয় বাধ্যবাধকতা বা মতবিৰোধ পাৰ কৰি খুউব মুকলিকৈ ক’ল’মৰ সমস্যাবোৰৰ নিজা দৃষ্টিভংগীৰে দাঙি ধৰিছে৷  বাৰে বাৰে উচ্চাৰিত হৈছে- বনাঞ্চল ধ্বংস, ধপাত আৰু কয়লাৰ বাণিজ্যৰ প্ৰভাৱ, অনুষ্ঠান-প্ৰতিষ্ঠানৰ মাজত সমন্বহীনতা, সমাজ সচেতনতাৰ অভাৱ আদি প্ৰত্যাহ্বান৷ 

ক’ল’ম’ৰ সমস্যাৰ ৰূপৰেখা

নিচিমাৰে দুপৰীয়াৰ সাঁজ খাই লৈ দুয়োটা দলে বৰ্তমানৰ সমস্যাসমূহ সকলোৰে আগত সাংঘাতিক দক্ষতাৰে  উপস্থাপন আগবাঢ়ালে৷ দুয়োটা দলৰ আলোচনাৰ সুঁতি একেই- বিভাগীয় সমন্বয়ৰ অভাৱত কেনেকৈ চৰকাৰী সেৱা প্ৰতিহত হৈছে, চৰকাৰী আৰু পৰম্পৰাগত নেতৃত্বৰ মাজত সহযোগিতা নথকাৰ বাবে বহুতো ক্ষেত্ৰত হকে বিপৰীত পৰিণতিহে হৈছে! এইবোৰৰ পৰানো কল্যানমুখী এটা ভৱিষ্যতৰ বাবে কেনেকৈ আগবাঢ়িব পৰা যায় সেয়া পিছদিনালৈ বুলি সামৰাৰ সিদ্ধান্ত হ’ল৷ 

সন্ধিয়া উভতি আহি আমাৰ হোটেল পাওঁহি মানে সাত বাজি গ’ল৷ জেট লেগৰ প্ৰভাৱ আৰু দিনটোৰ অৱসাদে মোক বাৰুকৈয়ে জুৰুলা কৰিলে৷ তথাপিও দলটোৰ সৈতে আজিৰ দিনটোৰ আলোচনাত বহি ৰ’লো৷ আজি দুয়োটা দলে উত্থাপন কৰা প্ৰত্যাহ্বানবোৰৰ পৰা ভৱিষ্যতৰ এটা বাট উলিওৱা আৰু সকলোৱে সন্মিলিত ভাৱে কাৰ্য্যপন্থা স্থিৰ কৰাটো যে কাইলৈৰ নতুন প্ৰত্যাহ্বান সেয়া সকলোৱে মৰ্মে মৰ্মে অনুভৱ কৰিলে৷ তথাপি দলৰ সকলো আশাবাদী হৈ ৰ’ল নতুন দিন এটাই নতুন সম্ভাৱনা কঢ়িয়াই অনাৰ হেঁপাহেৰে!


আকাশ চোৱাৰ হেঁপাহ 


কৰ্মশালাৰ দ্বিতীয় দিন! আগদিনা এৰা আঁতবোৰ উলিয়াই লৈ সেই একেই কচৰৎ৷ দুয়োটা দল একেটা প্ৰশ্ন লৈ পৃথকে পৃথকে আলোচনাত বহিল ,

’আমাৰ সপোনৰ ক’ল’ম’খনৰ ৰূপটো কেনে? ভৱিষ্যতে কি বিচাৰোঁ আমি?’

এজনে কৈ উঠিল, ’আমি বিচাৰো শুকাই যোৱা নৈবোৰ আকৌ বব!’

মানুহবোৰৰ মাজত এটা ৰঙীন সপোনৰ সুঁতি উঠিল যেন৷ ওপৰাওপৰিকৈ কৈ গ’ল-

’আমাৰ লঠঙা অৰণ্যবোৰ আকৌ সেউজীয়া হ’ব৷’
’মাটিবোৰ সাৰুৱা হ’ব!’
’গোমাধানৰ খেতি ভাল হ’ব৷’
’খেতিয়ক দুখ-কষ্টবোৰ আঁতৰিব!’


কথাবোৰ শুনি বাৰে বাৰে চমকি ৰ’লো মই৷ এইবোৰ সপোন জানো সকলোৰে একেই নহয়? এনে বহুতো সপোন জানো প্ৰত্যেকেই কঢ়িয়াই ফুৰা নাই? তেনে আমি কিয় অমিলখিনি ক্ষন্তেকৰ বাবে একাষৰীয়াকৈ থৈ মিলবোৰৰ পৰা আৰম্ভ কৰিব নোৱাৰোঁ!


সঁচাই সকলো মতানৈক্য একাষে থৈ মানুহবোৰে যুঁজ দিলে এটা সন্মিলিত বাট গঢ়াৰ প্ৰচেষ্টাত৷ সপোনৰ ক’ল’ম’ক বাস্তৱত ৰূপ দিবলৈ বিভিন্ন জনে বিভিন্ন উপায় প্ৰস্তাৱ কৰিলে৷ ইজনে সিজনক যুক্তি দিলে তাৰে কোনটো কিছুদিনৰ বাবে, কোনটো দীৰ্ঘদিনীয়া পদক্ষেপ৷ পেপাৰ পেডখনত ৰঙা-নীলা টোকাৰ ভিৰ হ’ল৷ প্ৰতিটোতে লিখা আছে একোটা পদক্ষেপ- বৃক্ষৰোপণ, পৰম্পৰাগত আইনৰ সৈতে চৰকাৰী আইনৰ সমন্বয়, বিভাগীয় সহযোগীতা, স্থানীয় জাতি-জনজাতিৰ মাজত সচেতনতা আৰু কল্যানমূলক পদক্ষেপ, বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰেৰে খেতিৰ ফচল বৃদ্ধি ৷ ইটোৰ পৰা সিটোলৈ একোজনে সংযোগ কৰিছে৷ এখোঁজ দুখোঁজকৈ এটা বাটৰ সৃষ্টি হৈছে! 

এটা বাট, বহুতো খোঁজ

কোৱাৰ দৰে কৰিবলৈ তেনে সহজ নহয়- সকলোৱে যেন উপলব্ধি কৰিলে৷ কেইবাজনে আঙুলীয়াই দেখুৱালে বাস্তৱৰ জটিলতাবোৰ! বনবিষয়া ৰেইছে শান্তভাৱে বাকীসকলক কৈ উঠিল,

’বৃক্ষ ৰোপন মানে যিকোনো গছ ৰুই যোৱাৰ কথাও নহয়৷ আমি ভাৱিব লাগিব কোনবোৰ গছ বিচাৰোঁ আৰু কিহৰ বাবে এই বৃক্ষৰোপণ৷’

ভৱিষ্যতৰ সেই সপোন আৰু সপোন চুব খোঁজা পদক্ষেপবোৰৰ উপস্থাপন শুনি চীফ চিকান্টাই মাত দিলে,

’আমি মনত ৰাখিব লাগিব এয়া মাথোঁ এটা প্ৰকল্পৰ সময়সীমাৰ ভিতৰত সম্ভৱ নহয়৷ তেনেকৈ ভৱাটোৱে বাস্তৱসন্মত নহয়৷ এইটো এটা প্ৰক্ৰিয়া৷ এই প্ৰক্ৰিয়াটো আমিয়ে আগবঢ়াই নি থাকিব লাগিব৷ প্ৰথম পদক্ষেপটো হ’ল এই কৰ্মশালাৰ মূল বক্তব্যখিনি স্থানীয় জাতি-জনজাতিবোৰৰ মাজলৈ লৈ যোৱা, কোনবোৰ পদক্ষেপৰ দায়িত্ব কোনে পালন কৰিব সেয়া নিৰ্ধাৰণ কৰা৷’

মোৰ মনত এটা আশাৰ ৰোল উঠিল৷ মাথোঁ দুদিনতে যে ক’ল’ম’ৰ বিভিন্ন অংশৰপৰা প্ৰতিনিধিসকল আহি আলোচনা কৰিলে, এটা সন্মিলিত বাট নিৰ্ধাৰণ কৰিলে, এয়াই এটা সোণালী যাত্ৰাৰ অপূৰ্ব শুভাৰম্ভ! ক’ল’ম’ৰ খেতিয়ক, বিষয়া-কৰ্মচাৰী, বিজ্ঞানী সকলোৰে সৈতে এই যাত্ৰাৰ অংশীদাৰ হ’বলৈ পাই সুখী হৈ উঠিলো মই!

আমাৰ দলৰ (সোঁফালৰ পৰা) মালাইকা, ফ্ৰেডী, এলাইডাৰ সৈতে

নিশাৰ বিভীষিকা 

সেই নিশা দলৰ সকলোৰে সৈতে চ’মা টাউনৰ ৰেষ্টুৰেন্ট এখনত নিশাৰ আহাৰৰ বাবে গ’লো৷ আমাৰ সহযোগী সংগঠন চিফৰৰ বিষয়া লিকাণ্ড’, মালাইকা আৰু এছনেলীৰ সৈতে আড্ডা চলিল৷ লিকাণ্ড’ই জাম্বিয়াৰ পৰম্পৰাগত সুৰাক লৈ হোৱা অভিজ্ঞতাৰ ৰসাল বৰ্ণনা দিলে৷

আড্ডাৰ মাজতে লক্ষ্য কৰিলোঁ, দলৰ বাকী সকলোৰে চকু কিছুদূৰৈত থকা টিভিৰ বাতৰিত! দেখিলো টিভিৰ পৰ্দাত ইখনৰ পিছত সিখন খণ্ডচিত্ৰ আহিব লাগিছে - উত্তপ্ত জনতা, ক’লা ধোঁৱা, মিলিটেৰীৰ জাক জাক দল!

মোৰ প্ৰশ্নবোধক চাৱনি দেখি এছনেলীয়ে মাত দিলে,

’গেছিঙৰ ঘটনা এইবোৰ৷ আজি কিছুদিন ধৰি জাম্বিয়াৰ কেইবাখনো প্ৰভিঞ্চত ৰহস্যময় গেছ আক্ৰমণৰ হৈ আছে৷ কোনে কিয় কৰিছে কোনেও নাজানে!’

’মানে? সঁচাই কিবা ভিত্তি আছেনে এই আক্ৰমণবোৰৰ নে এয়া মানুহৰ মাজত কিবা কাৰণে আতংক বিয়পাবলৈ উলিওৱা উৰাবাতৰি?’ মই আচৰিত হ’লো৷


’অঁ, সঁচাই হৈছে ঠাই কিছুমানত৷ শুনিছোঁ অপৰাধীবোৰে ৰাতি কিবা উপায়েৰে মানুহৰ ঘৰত সোমাই গেছ স্প্ৰে কৰি মানুহবোৰক অচেতন কৰি পেলায়৷ লুটপাট হোৱা নাই বুলি শুনিছোঁ৷ কিন্তু কোনো কোনোৱে কয়, সিহঁতে মানুহৰ গাৰ পৰা তেজ উলিয়াই নিয়ে! কোনেও নাজানে কোনে কি কাৰণে এইবোৰ কৰিছে৷ যোৱা দুদিনত এই গেছিঙৰ আতংক ঠায়ে ঠায়ে এনেকৈ বিয়পিল যে স্থানীয় ৰাইজে ৰায়ট আৰম্ভ কৰি দিছে!’

ফ্ৰেডীয়ে মাত দিলে,

’চৰকাৰৰ মতে ইয়াৰে বহুখিনি উৰা বাতৰি! ছ’ছিয়েল মেডিয়াই বিকৃত কৰি পেলাইছে৷ বিৰোধী ৰাজনৈতিক দলবোৰে আকৌ চৰকাৰৰ কৃতী বুলি সমালোচনা কৰিছে৷’

অবিশ্বাস্য! মোৰ মনত পৰিল এটা সময়ত ভাৰতত বান্দৰ-মানৱক লৈ হোৱা আতংকৰ কথা! কিন্তু ইমান গহীন বুলি অনুমান কৰিব পৰা নাছিলো কিজানি৷ আমি থকা কেইদিনতে এই ঘটনাসমূহ বৰ খৰতকীয়াকৈ জাম্বিয়াৰ বাকীবোৰ অঞ্চলতো বিয়পি পৰিল৷ চৰকাৰে কোনো তাৎক্ষণিক পদক্ষেপ নোলোৱা যেন অনুভৱ কৰি ঠায়ে ঠায়ে স্থানীয় জনগোষ্ঠীবোৰে নিজৰ প্ৰতিৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা ল’বলৈ আৰম্ভ কৰিলে৷ ৰায়ট আৰু জনতাৰ হিংসাত্মক প্ৰতিৰোধৰ বাতৰি আহি থাকিল টিভিত৷ বাতৰিত ক’লে,

’জনতাই নীৰৱ চৰকাৰক ধিক্কাৰ দি নিজৰ হাতত আইন তুলি লৈছে৷ ৰাজধানী লুছাকাকে ধৰি বহুতো ঠাইত জনতাৰ দলে হত্যা বা গেছৰ আক্ৰমণৰ আঁৰত থকা বুলি সন্দেহ হোৱা মানুহবোৰক আক্ৰমণ কৰিছে৷ বাট-পথ ৰোধ কৰিছে কোনো বাহিৰৰ মানুহ বা গাড়ী সোমাব নোৱাৰাকৈ৷ সন্দেহজনক গাড়ী- ঘৰ-দুৱাৰত জুই লগাই দিছে৷’

বাতৰি কওঁতাৰ কাষত অহৰহ আহি থকা ভয়ংকৰ খণ্ডচিত্ৰবোৰ আৰু ব্ৰেকিং নিউজৰ হেডলাইন চাই চাই লিকাণ্ডই কৈ উঠিল,

’অহ, এই ঠাইখন চোন আমাৰ পৰা মাথোঁ পাঁচ কিলোমিটাৰ মান আঁতৰত! ৰায়টৰ আক্ৰমণত তাত এজন মানুহ জীৱন্তে অগ্নিদগ্ধ!’

আমাৰ বাবে সকলো আকস্মিক, অবিশ্বাস্য! খোৱা-বোৱা সিমানতে সামৰি আমি সকলো টিভিৰ চাৰিওফালে গোট খালো৷ চাই ৰ’লো সেই ফিৰিঙতিৰ পৰা খাণ্ডৱ দাহ হ’ব খোঁজা পৰিস্থিতি৷

শুনিলো, চৰকাৰে অতিৰিক্ত সৈন্যবাহিনী নিয়োগ কৰিছে উত্তেজিত হৈ পৰা জনতা আৰু এই হিংসাত্মক আক্ৰমণবোৰৰ আঁৰৰ অপৰাধীক বিচাৰি উলিয়াবলৈ৷

গধুৰ মন এটাৰে হোটেললৈ উভতাৰ পৰত টেৰীয়ে এলাইডা আৰু মোক একাষৰীয়া কৰি নি ক’লে,

’মই জানো, তোমালোকে আৰু এটা সপ্তাহ ইয়াতে থাকি এই ক’ল’ম অঞ্চলটো, গাওঁ-ভুই, অৰণ্য ভালকৈ চাব খোঁজা৷ কিন্তু পৰিস্থিতি চাই সেয়া সম্ভৱ নহ’বই যেন লাগিছে৷ মোৰ দুদিন পিছতে ভেনকুভাৰলৈ উভতাৰ ফ্লাইট৷ গতিকে কাইলৈ জেমছ আৰু মই লিভিংষ্টনলৈ উভতি যাবলৈ লাগিব৷ চিফৰৰ গোটেইখিনি মানুহ তাৰ বিপৰীত দিশে ৰাজধানী লুছাকালৈ যোৱাৰ কথা৷ আজি বাতৰিত যি দেখিলো দুয়োটা বাটতে বিপদৰ সম্ভাৱনা! কিন্তু ইয়াত ৰৈ দিয়াটোও সুৰক্ষিত নহয়! বিশেষকৈ আমি দুটা দল দুফালে গুচি যোৱাৰ পিছত তোমালোক দুজনী ইয়াত ৰৈ দিয়াটো মই কোনোপধ্যেই সমৰ্থন নকৰোঁ৷’

আমাৰ মন সেমেকিল৷ বহু আশা কৰি আছিলো, এই ঠাই, ইয়াৰ জীৱনৰ ৰেহ-ৰূপ নিজ চকুৰে চাম আৰু শিকিম বুলি৷ পিছে পৰিস্থিতিৰ অপ্ৰত্যাশিত পট পৰিৱৰ্ত্তনে সেই আশাত চেঁচাপানী ঢলাৰ উপক্ৰম কৰিলে৷  সিদিনা নিশা সেমেকা মনেৰে বিছনাত পৰোঁতে কল্পনাও কৰা নাছিলো, আৰু কেনে ঘটনাবহুল সময় এখিনিয়ে অপেক্ষা কৰি আছিল আমালৈ! পিছে বাৰবাৰাৰ ঘৰলৈ গৈ বাওবাব গছ মোৰ চোৱা নহ’ল! 

প্ৰথম খণ্ড: ভিজা, ক’ৰ’না আৰু ধুমুহা

দ্বিতীয় খণ্ড: লিভিংষ্টনৰ দেশত
তৃতীয় খণ্ড: এটা সপোন খেদি